Reflectie

Lange termijn overzien

Bij reflectie draait het niet alleen om het terugkijken, maar om alle vormen van met afstand kijken:

• Vooruitzien: hoe zit een probleem, vraagstuk of situatie in elkaar? Wat brengt iets een stap verder? In hoeverre zijn de eigen constructies behulpzaam? Wat wil ik bereiken? Welke wegen leiden naar Rome?
• Overzien: het proces nauwlettend volgen. Ben ik nog waar ik wil zijn? Moet er worden bijgestuurd? Maar ook: wat is de input van anderen? Waar zitten de overlappen en verschillen?
• Terugzien: wat had ik anders kunnen doen of waarom is het gelopen zoals het is? Maar ook: welke conclusies kan ik trekken?

Reflectie kost tijd en bewustzijn; dit ontbreekt vaak in het hectische bestaan van een professional. Blijft reflectie echter achter in verhouding tot constructie en interactie, dan worden de geactiveerde en opgedane kennis en inzichten niet geïntegreerd, niet afgerond. Daarmee gaat veel moeite verloren en blijven leer- en ontwikkelprocessen steken. Dat kan voelen alsof je steeds in dezelfde valkuilen blijft stappen en steeds dezelfde vraagstukken blijft tegenkomen.

Belangrijke vaardigheden

• Structureren
• Vergelijken
• Synthetiseren

Pragmatische variant

• Net als bij de andere denkgewoonten kent ook reflectie een pragmatische variant, waarbij de denker een plan van aanpak heeft, maar dat niet geheel dichttimmert. Hij of zij houdt oog voor ontwikkelingen die wellicht her en der tot bijstelling kunnen leiden.

Talent

• Mensen met een stevige reflectieve denkgewoonte voelen dat nadat een goed plan tot stand is gebracht, nog van alles kan gebeuren. Ze overzien het terrein, zowel sociaal, als inhoudelijk als in tijd en weten waar ze mogelijkheden moeten openhouden om bij te stellen. Ze houden oog voor nieuwe ontwikkelingen en zijn de mensen die tijdens overleggen de lange lijn in de gaten houden. Plannen zijn eerder een vertrek dan een eindpunt. De flexibiliteit die dit tot gevolg heeft, heeft natuurlijk ook een kerzijde, namelijk de kans te blijven hangen in de bijstellingen en het resultaat uit het oog te verliezen.
• Overigens hangt reflectie ook samen met interesse. Reflecteer je bijvoorbeeld liever op successen, of gaat je interesse uit naar knopen ontwarren? Draait het om het vastbijten in iets wat moeite kost, de interesse om ‘ergens doorheen te gaan’ of beweeg je liever om barrières heen?
• Voordeel: flexilibiteit, organisatiesensitiviteit
• Nadeel: blijven hangen, moeite om tot resultaat te komen.

Doorschieters

• Er kan te veel reflectie zijn, in verhouding tot interactie en constructie; je komt dan terecht in éindeloos reflecteren en meebewegen, wat het gevoel oproept dat iemand niet tot actie komt, blijft hangen in het overdenken. Waarbij de persoon zelf een gevoel van tobberigheid kan ervaren. Niet los kunnen laten. Voor alle duidelijkheid merk ik hier op dat dit vooral gebeurt bij een disbalans tussen constructie en reflectie. Constructie zorgt voor de basis waarin de reflectie een anker vindt. Er bestaat echter geen ‘juiste hoeveelheid’ reflectie in zichzelf.

Emotie

• Reflectie hangt sterk samen met je gevoel van bekwaamheid. Een eenvoudig voorbeeld daarvan is een kind dat weet dat het iets niet goed heeft gedaan, het hele voorval zo snel mogelijk wil vergeten en dus reflectie uit de weg gaat. Een gebrek aan gevoel van bekwaamheid kan het reflecteren in de weg staan.

Relatie met handelen

• Reflectie is belangrijk om te komen tot dubbelslagsleren, in relatie tot waarden en normen. Zonder reflectie blijf je steken in het enkelslagsleren, het herstellen van fouten (Schön, 1983, 1987), terwijl reflectie nieuwe kennis en inzichten integreert en je op een hoger plan brengt. Reflectie maakt ook dat er aandacht is voor het evenwicht tussen wat je zegt en wat je doet en draagt daardoor bij aan iemands geloofwaardigheid (Senge, 1990).
• Gebrek aan reflectie kan leiden tot chaos (afhankelijk van het totale patroon van constructie, interactie en reflectie). Immers, je haalt kennis en ideeën binnen, maar neemt/hebt geen tijd/manier om die informatie te integreren, om het totale bestand op te schonen (denk aan telkens nieuwe informatie verzamelen over al je klussen, zonder de tijd te nemen om op te ruimen, te ordenen, beslissingen te nemen over hangende punten).
• Reflectie is ook van belang om het evenwicht tussen denken en doen te bewaken, ‘walk the talk’, en ligt dus aan de basis van geloofwaardigheid.

Afbakening

• In de praktijk hoor je nog wel eens: ‘Ja, maar ik maak wel gebruik van wat ik eerder heb meegemaakt en wat goed werkte’, als argument voor constructie. Het feit dat je uit een eerdere ervaring de conclusie hebt getrokken dat het goed werkte, is het gevolg van reflectie. Het hergebruiken van diezelfde kennis, een-op-een, zonder er iets aan toe te voegen of af te doen, is te typeren als reconstructie. Het monitoren van het proces zodat het zo dicht mogelijk bij de vorige ervaring blijft en het succes van toen zich herhaalt, is te typeren als (re)productie.